Studio Joachim Morineau is begonnen met haar onderzoek voor #TERRA_TORY. Geïnspireerd door productietechnieken van aardewerk uit de oudheid ontwikkelen deze ontwerpers een nieuwe methode om hedendaagse producten voor Nijmegen-Noord te realiseren. Hun onderzoek is nu online, en vanaf 19 mei tijdens openingstijden te volgen.
Auteur: FABRIKAAT
Workshop Huygens Lyceum Eindhoven
Tweedejaars leerlingen van het Christiaan Huygens Lyceum uit Eindhoven hebben meegeholpen met de uitbreiding van het klei archief van TERRA_TORY. Door nieuwe kleisoorten te delven, systematisch te verwerken en te analyseren hebben zij kennisgemaakt met de klei en de rijke verschillen en mogelijkheden van dit materiaal. De uitkomsten zijn toegevoegd aan het groeiende archief, en worden vergeleken met de resultaten van andere kleisoorten uit de regio.
Klei voor productie
Door onze samenwerkingspartner K3 Delta is vandaag vijf kubieke meter (!) klei geleverd. Deze lokaal gewonnen klei wordt gebruikt voor de productie van TERRA_TORY. In maart zijn de eerste ontwerpers, Ekaterina Semenova en studio Joachim Morineau, bij Art Laboratory gestart met hun onderzoek.
Opdrachtverlening ontwerpers TERRA_TORY
Fabrikaat heeft ontwerpers Billie van Katwijk, Ekaterina Semenova, studio Joachim Morineau en keramist Etsuji Nogushi opdracht verleend om de uitkomsten van het Soil Lab te vertalen naar een onderzoek dat leidt tot nieuw productontwerp. Ieder vertrekken zij vanuit een andere benadering, gerelateerd aan onder meer de lokale archeologie, vormgeving en tradities, afvalstoffen uit de lokale waterzuivering, plaatselijke productietechnieken en de mogelijkheden om keramiek op een circulaire manier toe te passen.
De afgelopen maand zijn de eerste ontwerpers van start gegaan. Hun onderzoek is te volgen via onze online kanalen, en vanaf 19 mei zijn we voor publiek te bezoeken!
foto: Wouter van der Krol
Verslag inspiratiebezoek Japan 2018
Medio 2018 is Fabrikaat samen met Jatiwangi art Factory (JAF) uit Indonesië het project TERRA_TORY gestart, vanuit de vraag: kan klei de identiteit van een gebied versterken? Dit in eerste instantie toegespitst op Nijmegen-Noord, waar een ingrijpende gebiedsontwikkeling plaatsvindt. De rijke kleigrond die zo typerend is voor dit gebied biedt mogelijk meer dan we denken; zou deze toepasbaar zijn voor lokale producten of voor innovatieve toepassingen die de nieuwe inwoners van dit gebied verbinden met hun omgeving, of beter gezegd: met hun grond?
Door de samenwerking met JAF sinds 2016 zijn we erg bekend geraakt met de wijze waarop dit collectief de lokale identiteit op Jatisura, Java weet te versterken door middel van een cultureel programma, geheel gefocust op de lokale klei. Met name de manier van werken is inspirerend voor ons als cultureel initiatief, dat zich richt op placemaking door kunst en ontwerp. De wijze waarop JAF de lokale community weet te betrekken is uiteraard niet één op één te vertalen naar onze cultuur, maar er zijn wel degelijk aspecten waar wij en andere initiatieven en de lokale overheid een voorbeeld aan kunnen nemen. Zoals de gastvrijheid, de aandacht voor tradities en het vermengen van internationale contacten met het superlokale. Jatiwangi art Factory weet dit jaar de Jakarta Contemporary Ceramic Biennale naar het dorp Jatiwangi te halen, waarbij inwoners en arbeiders (uit de dakpan- en baksteenindustrie), maar ook scholen en ambtenaren betrokken zijn.
Meer inhoudelijk bekeken vonden we het zinvol om tevens nader kennismaken met de wijze waarop men in Japan omgaat met lokale klei; hoe ze deze handmatig verwerken tot producten en hoe deze producten worden ingezet. Japan kent een eeuwenoude cultuur waarbij keramiek niet alleen als product wordt beschouwd, maar waar veel belang wordt gehecht aan het maakproces en het gebruik van de keramiek. In november 2018 heeft Fabrikaat tijdens een 10-daagse inspiratiereis diverse keramiekdorpen in Japan bezocht. We hebben kennis en ervaring opgedaan die invloed heeft op het project TERRA_TORY, door bijvoorbeeld onze eerbiedige benadering van onze rijke grond, de kennis van het verwerken en gereedmaken van vers gedolven klei, maar ook door een keramist uit Kyushu uit te nodigen om in 2019 nieuw werk te maken met de rivierklei uit Nijmegen-Noord.
In Japan hebben we ervaren hoe iedere regio zijn eigen tradities kent rondom het vervaardigen van keramiek, die al eeuwenlang van vader op zoon/ dochter wordt overgedragen en die zo generaties lang in stand wordt gehouden. De grondstof wordt per regio, en soms per familie”bedrijf”, op zeer specifieke plaatselijke locaties gedolven. Door voldoende klei voor de komende decennia te delven en te bewaren wordt zorg gedragen voor de productie door komende generaties.
Iedere streek binnen Japan kent zijn eigen karakteristieke vormgeving; zo is de keramiek uit Bizen te herkennen aan de geheel ongeglazuurde huid, en doordat deze op houtvuur gebakken is. Karatsu ware is onder andere te herkennen aan de ‘Tsuchimise’ stijl, die letterlijk: ‘to show the clay’ betekent; de onderzijde van een werk is ongeglazuurd. In lokale eet- en drinkgelegenheden vind je de lokaal geproduceerde keramiek terug. Door de manier van presenteren wordt zowel recht gedaan aan het gerecht of de drank, als aan het aardewerk. Naast de bekende theeceremonie wordt zelfs bier gedronken uit aardewerk.
We zagen een groot respect voor het materiaal klei en voor de maker, waarbij veelal ‘het gedrag’ van de klei in combinatie met de hand van de maker bepalend is voor het resultaat. De makers doorlopen het gehele proces zelf; van het delven van de klei, het gereedmaken van de klei tot en met het maken van glazuren met natuurlijke materialen. De zorg van de meester kan men teruglezen in ieder werk, dat uniek is. Dit stemt ook overeen met de wabi-sabi gedachte, waarvolgens het materiaal zichzelf mag zijn, met bijbehorende imperfecties.
In Nijmegen-Noord beogen we tijdens het project TERRA_TORY deze respectvolle benadering van de kleigrond zoveel mogelijk toe te passen, door klei uit ieder deelgebied te delven, te analyseren en tentoon te stellen. Van elke regio binnen Nijmegen-Noord (van het gebied Hof van Holland, de Stelt, Zuiderveld tot en met de Broodkorf) laten we de karakteristieke eigenschappen zien van de betreffende klei. We nodigen ontwerpers uit om met de bijzonderheden van deze klei nieuwe mogelijkheden en toepassingen te ontdekken. Zo werken er naast Etsuji Nogushi ook Ekaterina Semenova, Billie van Katwijk en studio Joachim Morineau aan nieuw ontwerp met de klei van Nijmegen-Noord.
Inwoners uit Nijmegen-Noord kunnen ervaren wat de kleigrond waar hun huis op gebouwd is voor mogelijkheden biedt door een bezoek aan het klei-laboratorium, de klei-bibliotheek of door nieuwe producten, gerealiseerd met de rivierklei, uit te proberen. Bijvoorbeeld door het drinken van een kop thee.
Experimenten lab en bezoek Japan
De afgelopen maand hebben we klei van zo’n 12 nieuwe locaties in Nijmegen-Noord verzameld, veelal op plekken waar de grond bouwklaar wordt gemaakt en die over niet al te lange tijd wellicht niet meer te delven is. Om de verschillen in eigenschappen te ontdekken wordt elke klei onder andere op 6 verschillende temperaturen gebakken. Keramist Hans Houkes is nauw betrokken en ondersteunt met zijn uitgebreide kennis op het gebied van methodes en technieken. Momenteel experimenteren we met recepten voor een stevige, ongebakken keramiek en met het maken en toepassen van terra sigillata. Een uitgebreidere update over eerste uitkomsten en inzichten volgt eind dit jaar.
Ter inspiratie en voorbereiding op het vervolg in 2019 brengen we volgende week een bezoek aan Japan, waar keramiek onlosmakelijk verbonden is met tradities en hedendaagse cultuur. We reizen van Tokyo naar de regio Kyushu, bekend om onder andere het Arita en Imari porselein. Tips van niet te missen plekken of contacten in Japan horen we graag! Via de blog en Instagram houden we je op de hoogte van onze reis.
TERRA_TORY : LABORATORY
Naar aanleiding van ontmoetingen met professionals en publiek, en onze tests en experimenteren in Soil Lab de afgelopen maand, zijn we de focus voor het vervolg van Soil Lab aan het specificeren. Tijdens TERRA_TORY gaan we op zoek naar een toepassing van de rivierklei die past bij de behoefte naar duurzaam gebruik van onze grondstoffen. Zo willen we onderzoeken of we het proces van klei tot aardewerk omkeerbaar kunnen maken, zodat het – na (kort) gebruik – weer terug kan worden opgenomen door de aarde of de rivier.
We doen op het moment vooronderzoek, waarbij we klei op lage temperatuur – tot net onder de kwartssprong – bakken. Dit aardewerk is poreus, niet waterdicht, maar wel sterk genoeg om korte tijd te gebruiken of mee te gaan (nog los van de toepassing). Wanneer het in water wordt gelegd wordt het weer klei.
Om het wel waterdicht te maken leren we van de Nijmeegse historie met keramiek: de Romeinen introduceerden hier de terra sigillata, waarbij slib van de klei wordt gebruik om op lage temperatuur te “glazuren”.
We komen nu de volgende vraag tegen: welk bindmiddel kunnen we toevoegen om dit aardewerk sterker, maar nog wel circulair te maken? We zoeken hiervoor naar een lokale ‘lijm’, een grondstof, organisch materiaal of bijproduct zoals beenderen. Hiervoor zijn we op zoek naar goede ideeën of tips voor contacten die ons verder kunnen brengen. We horen hierover graag jullie gedachten!
Bezoek Masha Ru | eetbare klei
Kunstenaar Masha Ru (EAT*A*BLE / Claynialism, Museum of Edible Earth) brengt het eten van aarde, kalk en klei wereldwijd in kaart. In veel landen is of was het eten van aarde onderdeel van de cultuur. Ook in Nederland werd vroeger klei geconsumeerd; bijvoorbeeld door boeren, vanuit sterke verbondenheid met “hun land”, of als bescherming tegen vergiftigd voedsel. In St. Gerlach (Limburg) werd lokale aarde gegeten vanwege de (vermoedde) helende werking. Tegenwoordig wordt deze plaatselijk nog weinig gegeten en vooral gebruikt als voedingssupplement voor huisdieren.
Masha gaf een kleine proeverij van haar grote verzameling gedroogde eetbare aarde van over de hele wereld. Voor ons, niet-kenners, was het lastig om verschil in smaak en textuur te kunnen duiden. Als het op lage temperatuur wordt gebakken (<600 graden), schijnt klei beter “hapbaar” te zijn; prettiger om te eten dan wanneer het alleen gedroogd is. Dit is ongeveer ook de temperatuur waarop servies in de ijzertijd werd gebakken. De klei blijft dan zó poreus dat het bijvoorbeeld ook als wegwerpservies kan worden gebruikt, zoals de ‘chai cups’ in India.
We hadden ook een sample gezeefde klei van ons terrein meegenomen. Het oordeel: ‘Niet per se heel aantrekkelijk om te eten, maar ook geen vieze smaak’.
Kennismaking op depot | Archeologische dienst gemeente Nijmegen
We verdiepen ons in de archeologie met betrekking tot rivierklei. Hoe werd deze klei in het verleden toegepast en wat is er bekend over de vormgeving en het gebruik van plaatselijk vervaardigd aardewerk? Kunnen we recepten en productiemethoden achterhalen? Welke archeologische vondsten zijn er lokaal gedaan?
Samen met Peter van den Broeke, senior archeoloog voor de gemeente Nijmegen, doken we het depot in. Peter is gespecialiseerd in de prehistorie, een periode waarin er ook al keramiek werd vervaardigd. Eeuwenlang (tot aan de Middeleeuwen) voorzag in deze streek ieder huishouden in zijn eigen aardewerk. Voor dagelijks gebruik, zoals servies, maar ook voor weefgetouw-onderdelen of gereedschap. Potten, kruiken en vazen werden van grove lokale klei met de hand gevormd, zonder draaischijf of mal. Soms werden er kapotgeslagen kiezels of organisch materiaal, zoals fijngehakte planten, toegevoegd om de klei te verschralen. Dit servies werd op lage temperatuur (600 – 700 graden) gebakken in zelfgemaakte (kuil)ovens. Vaak bakte het zwart van kleur omdat er geen zuurstof werd toegelaten tijdens het bakproces.
Dit aardewerk was sterk genoeg om een tijd mee te gaan, maar ook poreus en niet waterdicht omdat er geen glazuur werd gebruik. Glazuur werd pas geïntroduceerd door de Romeinen en werd pas in de Middeleeuwen op grotere schaal toegepast. Om er vloeistof in te kunnen bewaren liet men er eerst een tijd een vettige substantie, zoals melk, in staan. Opmerkelijk is dat er niet werd geëxperimenteerd met vorm of versiering; dat wat al bestond werd gekopieerd.
Onlangs werd in Nijmegen-Noord het ‘Potje van Lent’, een piepklein prehistorisch aardewerken potje met een geheimzinnig ingekrast schrift, gevonden.
Hebben jullie naar aanleiding hiervan contacten voor wie het interessant is om betrokken te worden? Bijvoorbeeld mensen die meer kunnen vertellen over recepten en productiemethoden? We komen graag met ze in contact!
Declaration of TERRATORY
Soil Lab 